ملی گرایی و دگرستیزی!
هویت جمعی ملت‌ها در تطور تاریخی‌شان از یک سو بر نقاط مشترک افرادشان و از سوی دیگر بر نقاط تمایزدهنده نسبت به هویت‌های بیرونی شکل می‌گیرند. زبان، آداب و رسوم، دین و دیگر عناصر فرهنگی از غنی‌ترین منابع هویت‌بخشی در هر دو بخش ایجاد اشتراکات بین افراد یک مجموعه و نیز تمایزات با مجموعه‌های دیگر هستند.
نظام‌های سیاسی بنا به تفاوت کارکرد و اهدافشان به مدیریت فرهنگی هویت ملی کشورشان از جهت نوع جهت‌گیری‌های کلان آن می‌پردازند. نظام‌های عرفیِ غیر ایدئولوژیک به ایجاد توازن در جهت‌گیری‌های هویت ملی توجه فراوان دارند تا از شکل‌گیری جریان‌های دگرستیزانه نسبت به ملت‌های هم‌جوار یا در تماس و یا اقلیت‌های قومی و دینی درون جامعه جلوگیری کنند.
نظام‌های ایدئولوژیک ـ چه از نوع دینی یا غیر دینی آن ـ از هویت ملی به عنوان وسیله‌ای برای تثبیت استمرار نظام و دگرستیزی و تمایزسازی با عناصر درونی و بیرونی ناهمخوان با جریان ایدئولوژکشان بهره می‌برند.
جریان ملی‌گرایی که به تشکیل حکومت‌های قومی انجامید، نقش وسیع و ریشه‌داری در ایجاد و گسترش احساسات دگرستیزانه داشته است. در تاریخ سیاسی غرب به موارد متعددی از فجایع انسانی از قبیل نسل‌کشی در اثر پرورش احساسات دگرستیزانه ناشی از ملی‌گرایی قومی یا دینی بر می‌خوریم.
دگرستیزیهای هویتی در ایران نیز سابقه طولانی داشته و آمادگی تبدیل به نمونه‌های فاجعه‌بار آن در دیگر مناطق جهان را دارند. ترکیب عنصر دینی و قومی در ساخت هویت دگرستیزانه ایرانی از آن خطری مضاعف برای وحدت ملی اقوام ایرانی و تعاملات دوستانه با محیط همجوارش فراهم آورده است. ریشه پیدایش این ترکیب به دوره صفوی باز می‌گردد.
پادشاهان صفوی در تقابل با الگوی عثمانی در پی ایجاد هویتی متفاوت با آن بودند. از این رو طرح پادشاهی شیعی در برابر خلافت اسلامی عثمانی بنا نهاده شد. از سوی دیگر ایجاد وحدت بین اقوام پراکنده ایرانی در آن زمان، ضرورت طرح هویت واحد ایرانی را فراهم کرده بود.
از آن دوره به بعد هر دو عنصر ملی و دینی کم و بیش در ساخت هویت ایرانی سهیم بوده‌اند. هر چند سیاست‌های رژیم‌های حاکم بر ایران گاه به برجستگی یکی بر دیگری گراییده‌اند. این دو عنصر غالبا مورد استفاده سیاسی نظام‌های حاکم بر ایران از دوره صفوی تا کنون قرار گرفته و در مواردی همچون سرکوب سنیان در عهد صفوی‌ها یا انتقال اجباری برخی اقوام و مذاهب توسط رضا خان به برخوردهای دیگرستیزانه انجامیده است.
علی معموری
پژوهشگر مسائل اسلامی
