بردگان آفریقایی در حرمسرای ناصری! روایتی تصویری از برده‌داری در ایران
فروش بردگان آفریقایی در خلیج فارس به پیش از دوران اسلام باز می‌گردد. در متون قرون وسطی به طور پراکنده اشاره شده که بردگان به عنوان خدمتکار، محافظ شخصی، سرباز و ملوان در خلیج فارس از جمله جنوب ایران به کار گرفته می‌شدند. این امر تا مدت‌ها ادامه یافت و شکل آن در طی قرون متمادی دچار تغییر شد.
در تاریخ مدرن، آفریقایی‌ها جزئی از خدمهٔ خانواده‌های اشراف ایران به شمار می‌آمدند. مردان سیاهپوست معمولاً خواجهٔ حرمسرای شاهان می‌شدند در حالیکه زنان سیاهپوست به خدمت زنان ایرانی در می‌آمدند. علیرغم ریشهٔ کهن برده‌داری آفریقاییان در ایران، به ندرت به این موضوع اشاره شده و کمتر مورد بحث قرار گرفته است، زیرا تحقیقات جامعی دربارهٔ برده‌داری آفریقاییان و استفاده از آن‌ها به عنوان خدمتکاران خانگی صورت نگرفته است. اما عکس‌هایی وجود دارند که زوایایی از این امر را نشان می‌دهند و این عکس‌ها موضوع تحقیق پدرام خسرونژاد در چهار سال اخیر بوده‌اند. خسرونژاد محقق مطالعات ایران و خلیج فارس در دانشگاه اوکلاهاماست، بخش جدیدی که با عنوان خانوادهٔ فرزانه به تازگی در این دانشگاه تأسیس شده است. او برای نخستین بار در اواخر دههٔ ۱۹۹۰ متوجه موضوع برده‌داری آفریقاییان در ایران شد؛ زمانی که پروژهٔ دو سالهٔ اتنوگرافیک را در خلیج فارس، شهرهای میناب، بندر لنگه و بشاگرد استان هرمزگان به پیش می‌برد. مطالعات او در زمینهٔ پوشش سیاهپوستان ایران او را به سمت مسالهٔ برده‌داری در ایران پیش راند.
در سال ۲۰۱۱ که خسرونژاد در حال تدارک برنامه‌ای با موضوع عکاسی قاجار در دانشگاه سنت‌اندروز اسکاتلند بود متوجه چندین عکس از قرن ۱۹ شد که در آن‌ها آفریقاییان ساکن حرمسرای ناصرالدین شاه به تصویر درآمده بودند. (۱۸۹۶-۱۸۳۱) از آن زمان به بعد خسرونژاد به جمع‌آوری عکس‌هایی پرداخت که زندگی برده‌های آفریقایی در ایران را روایت می‌کردند. او برای انجام تحقیقات بیشتر به ایران، اسپانیا و انگلیس سفر کرد و به مطالعهٔ آرشیو فرهاد دیبا در اسپانیا و آرشیو نبردهای معاصر هالند پارک لندن پرداخت. او چندین مصاحبه انجام داده است از جمله مصاحبه با هاله افشار، بارونس بریتانیایی متولد ایران که در اوایل دههٔ ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ خدمتکار آفریقایی داشته است.
خسرونژاد توضیح می‌دهد: «برخی از خانواده‌های قاجار وجود دارند که با عنوان «برده» مشکل دارند. می‌گویند که خانواده‌هایشان با کسی به عنوان «برده» رفتار نمی‌کردند و آن‌ها فقط خدمتکار خانه بودند. ممکن است این موضوع صحت داشته باشد ولی برده‌داری به هر شکلی برده‌داری است و ما باید آزادانه راجع به آن صحبت کنیم.»
ارائهٔ این عکس‌ها نخستین گام به سمت چیزی است که خسرونژاد آن را روشی نوین در انسان‌شناسی تصویری ایران می‌نامد: «ما منابع تصویری زیادی داریم که ارزش تحقیقاتی دارند. برخی از آن‌ها توسط هنرمندان و یا تاریخ‌پژوهان بررسی شده‌اند ولی هرگز مورد بررسی انسان‌شناختی قرار نگرفته‌اند. ما باید با هدف انسان‌شناسی به مطالعهٔ این متون و عکس‌ها بپردازیم.» خسرونژاد به همراه تیمش در دانشگاه اوکلاهاما به دنبال روش‌شناسی نوینی هستند تا به وسیلهٔ آن عکس‌ها و فیلم‌های مستند از منظر انسان‌شناختی بررسی شوند: «این عکس‌ها حاوی اطلاعاتی هستند که در متون یافت نمی‌شوند. تحلیل آن‌ها می‌تواند به انسان‌شناسان کمک کند تا مطالعاتشان در زمینهٔ ایران را پیش ببرند.»
اکثر برده‌های آفریقایی در ایران خواجه بودند. پوشش آن‌ها نشان می‌دهد که به شاه یا افراد بلندمرتبهٔ دربار تعلق داشته‌اند.
از راست: آقای الماس‌خان، آقای بهرام‌خان، آقای مسرور، آقای سید مصطفی، آقای اقبال‌خان، آقای یاقوت‌خان، دههٔ ۱۸۸۰.
عکس: آرشیو نبردهای معاصر، لندن، بریتانیا.
بردگانی که خواجه نبودند به خدمت ارتش سران قاجار درمی‌آمدند. چهارده نفری که در این عکس به نمایش درآمده‌اند در خدمت شاهزادهٔ قاجار ظل‌السلطان بوده‌اند، قمیشلو، اصفهان، ۱۹۰۴.
عکاس: ظل‌السلطان – آرشیو نبردهای معاصر، لندن، بریتانیا.
این عکس توسط شاه گرفته شده و یادداشت‌نویسی شده است. گروهی از زنان شاه و خواجگان داخل باغ حرمسرا در عکس نمایش داده می‌شوند، داخل مجموعهٔ کاخ‌های شمال تهران، شهرستانک. پنج بردهٔ آفریقایی در این عکس قرار دارند که دو نفر از آن‌ها بزرگسال هستند و احتمالاً از اتیوپی آمده‌اند و سه نفر دیگر نوجوان هستند. ۱۸۸۳
عکاس: ناصرالدین شاه – آرشیو عکس، کاخ موزهٔ گلستان، تهران، ایران.
بنا بر شرحی که توسط مسعود میرزا ظل‌السلطان در پایین عکس آمده است، عکاس رئیس خواجگان آقاباجی است. در این عکس چهار نفر از بردگان بزرگسال آفریقایی دیده می‌شوند که مراقب فرزندان ظل‌السلطان هستند. کاخ چهل ستون، اصفهان، دههٔ ۱۸۹۰.
عکاس: آقا سلیمان آقاباجی – آرشیو نبردهای معاصر، لندن، بریتانیا.
