ایرانیان؛ نژادپرست، ناسیونالیست، بیگانهستیز یا هیچکدام؟
آیا رفتار برخی از ایرانیان با مهاجران افغان و یا سر دادن شعارهای ضد عرب که در فضای حقیقی و مجازی دست به دست میشوند، بر نژادپرست بودن ایرانیان دلالت دارند؟
مهرداد درویشپور، جامعهشناس مقیم استکهلم، رفتار ایرانیان به خصوص با افغانها را مصداق نژادپرستی میداند، چرا که اصولا معتقد است بیگانهستیزی یکی از اشکال نوین نژاد پرستی است.
او میگوید: «قرار نیست نژادپرستی حتما مبتنی بر بهرسمیت شناختن یا تاکید بر تفاوتهای بیولوژیک باشد و یا بگویند مثلا فلان گروه نژاد بهتر و هوشمندتر از آن گروه دیگریست. امروز در کل جهان غرب هم شاهد این هستیم که نژادپرستی نوین بیشتر یا بر تفاوتهای فرهنگی تاکید میکند یا بر بیگانهستیزی. یعنی اینها بخشی از گفتمان جدید نژادپرستیست. به این معنی رفتار با مهاجرین یکی از معیارهای میزان تمایلات نژادپرستی در یک کشور است. در جامعه ایران رفتار با مهاجران افغان بهشدت تحقیرآمیز است و یکی از کم تساهلترین نمونه رفتار با گروههای مهاجر میتوانم بگویم در کل دنیا یا در بسیاری از کشورهای دنیاست.»
نفرت از اعراب یا نژاد پرستی؟
مهرداد درویشپور میگوید: برخورد با اعراب به دلیل پیشینه تحقیری است که حمله اعراب به ایران وارد کرده است و تاکید میکند که در مورد اعراب یک دوگانگی وجود دارد. او معتقد است رفتار برخی ایرانیان در مقابل اعراب هم ناشی از شکست تاریخی از آنهاست و هم نشانهای از عظمتطلبی ایرانی و از آنجا که عظمتطلبی ناسیونالیستی خود یکی از جنبههای نژادپرستی است، به نظر درویشپور رفتار ایرانیان با اعراب از این منظر میتواند نژادپرستانه باشد.
در مورد شکست تاریخی ایرانیان از اعراب هم این استاد دانشگاه اصطلاح “نژادپرستی وارونه” را به کار برده و میگوید: «واقعیت تاریخی شکست ایرانیها از اعراب زمینهساز شکلگیری یک حس تحقیر بوده، بنابراین رفتار ایرانیان با اعراب از این منظر میتواند نوعی نژادپرستی وارونه یا تحقیر وارونه باشد بهخاطر اینکه خودش قبلا مورد ضربه قرار گرفته، شکست خورده و سعی میکند مغبونیت تاریخیاش را این گونه جبران کند.»
آیا ناسیونالیسم افراطی در رفتار ایرانیان مشاهده میشود؟
برخی از کسانی که معتقدند اطلاق واژه “نژادپرستی” به رفتار ایرانیان در مقابل اعراب و افغانها چندان علمی و دقیق نیست، میگویند این گونه رفتارها بیشتر نوعی ناسیونالیسم افراطی است تا نژاد پرستی.
مهرداد درویشپور معتقد است زمینههای مقابله با تبعیض نژادی و نیز آگاهی نسبت به تبعیض نژادی در ایران وجود ندارد، وی اما قائل به وجود ناسیونالیسم افراطی در میان برخی از ایرانیان است.
او میگوید: «امروز ناسیونالیسم عظمتطلب رشد پیدا کرده ازجمله بهعنوان یک واکنش در برابر اسلامگرایی سیاسی یا حکومت اسلامی. این تشدید حس ناسیونالیستی، زمینههای رشد نژادپرستی را تشدید میکند. فراموش نکنیم در همه جای دنیا یکی از منابع تغذیه نژادپرستی همین ناسیونالیسمهای عظمتطلب و افراطی بوده که امروز در جامعه ایرانی بههرحال در حال رشد است، گیریم که بهعنوان واکنش در برابر حکومت اسلامی».
از دید آقای درویشپور، برخورد برخی از ایرانیان با گروههای قومی داخل ایران نیز خود شاهدی بر وجود همین ناسیونالیسم افراطی است. به اعتقاد او ناسیونالیسم افراطی ایرانی با نوعی تبعیض قومی در جامعه ایران همراه است که با شعار “یک ملت، یک فرهنگ” جامعه چند فرهنگی ایران را بهرسمیت نمیشناسد. این جامعهشناس تاکید میکند که بهرسمیت نشناختن حقوق اقلیتهای قومی بخشی از گفتمان نژادپرستی نوین است.
اینکه رفتار برخی ایرانیان با افغانها و اعراب و برخی موارد ترکها نشانهای از نژادپرست بودن ایرانیهاست یا نه، محل اختلاف است، اما آنچه همه کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند، لزوم تغییر این رفتار و این نگاه است؛ خواه نامش نژادپرستی باشد خواه ناسیونالیسم و یا غریبهستیزی.